Q-koorts is een is een zeer infectieuze zoönose en wordt veroorzaakt door de bacterie Coxiella burnetii. Er is sprake van een groot- en kleincellige variant. De kleincellige variant een, spoor-achtige, extracellulaire vorm is zeer resistent tegen fysische (droogte en hitte) en chemische invloeden. Dit inclusief desinfectantia, waardoor het lang kan overleven in het milieu. De Coxiella Burnetii is zeer infectieus: al bij het inhaleren van 10 bacteriën is er grote kans op infectie en ziekte (een geringe hoeveelheid bacteriën kan tot ziekte leiden). Zie de LCI-richtlijn, CDC en ECDC.

Risicoclassificatie

Coxiella burnetii behoort tot de biologische agentia met risicoclassificatie 2, maar in laboratoria waar bewust (of gericht) gewerkt wordt met de C. burnetii tot klasse 3. De maatregelen zijn beschreven in bijlage V van Europese richtlijn 2000/54/EG en het Data Safety Sheet van de Public Health agency of Canada.

De besmetting verloopt voornamelijk via de lucht door inademing van met de C. burnetii gecontamineerde stofdeeltjes en waternevels. Blootstelling kan ook plaatsvinden door direct contact met melk, urine, of ontlasting van dieren, en met name door contact met vruchtwater en placenta (advies Gezondheidsraad, 2015).

De C. burnetii is wijd verbreid in het milieu en komt met name voor bij herkauwers (geiten, koeien en schapen), maar ook bij andere dieren. Vooral vruchtwater en de placenta van besmette dieren kunnen grote hoeveelheden bacteriën bevatten. Herkauwers, vooral kleine herkauwers zoals schapen en geiten, vormen in Nederland de belangrijkste bron van besmetting voor mensen. Het grootste risico op besmetting vindt plaats tijdens de lammerperiode (februari tot en met mei) van geiten en schapen.

Besmettingen kunnen zich voordoen in de omgevingen van boerderijen, weilanden en via ruwe wol, kleding en dierenhuiden. De C. burnetii kan door de wind over grote afstanden verspreid worden.

Vanwege de vaccinatie van schapen en geiten is het risico op Q-koorts sterk verminderd, maar niet totaal uit te sluiten. Er is sprake van een verhoogde kans op acute Q-koorts als er blootstelling plaatsvindt aan ongevaccineerde geiten en schappen, en in het bijzonder aan abortusmaterialen (advies Gezondheidsraad, 2015). Hiervan kan sprake zijn bij bedrijven/boerderijen van minder dan vijftig dieren.

In 2022 werden er 12 acute Q-koorts gevallen beschreven. Voor een actueel epidemiologisch overzicht, zie de staat der zoönosen.

Mens-op-mens besmetting van de C. burnetii is via bloedtransfusies beschreven, maar zeer zeldzaam. 

Bij ongeveer 60% van de patiënten met een acute Q-koorts infectie is er sprake van een asymptomatisch beloop. De overige 40% krijgt verschijnselen die variëren van een milde griepachtige ziekte tot een ziekte met een ernstig beloop.

Een acute symptomatische Q-koorts infectie uit zich veelal als een griepachtige periode, met koorts, koude rillingen, spierpijn, misselijkheid, braken en diarree. Vaak wordt dit vergezeld met een long- en/of leverontsteking.

Chronische Q- koorts ontwikkelt zich bij ca. 2% van de patiënten na een acute Q‑koortsinfectie. Chronische Q-koorts ontstaat vooral bij patiënten met een al bestaande hartafwijking (klepgebreken of een kunstklep) of vaataandoening (aneurysma of vaatprothese).

Het symptomencomplex dat de naam ‘Q-koortsvermoeidheidssyndroom’ (QVS) kreeg, komt voor bij 20% van alle patiënten die een acute Q-koorts infectie hebben doorgemaakt.

Het QVS omvat verschillende klachten, zoals: abnormale vermoeidheid, cognitieve beperkingen (brain fog), (nacht)zweten, hoofdpijn, spier- en gewrichtspijnen, kortademigheid en slaapproblemen. Voor meer informatie zie de LCI richtlijnen Q-koorts  en Q-koortsvermoeidheidssyndroom.

Preventie

1. Generieke arbeidsomstandigheden beheersmaatregelen

Werknemers moeten op de hoogte zijn van de risico’s en de maatregelen die getroffen moeten worden om blootstelling te voorkomen en/of beperken. Bij de te nemen maatregelen moet het biologisch arbeidshygiëne principe worden gehanteerd. Dit houdt in dat in eerste instantie naar bronmaatregelen wordt gekeken. Indien, ondanks organisatorische en technische maatregelen, onbeschermde blootstelling niet is uit te sluiten, moet geschikte persoonlijke beschermingsmiddelen worden gebruikt. Daarnaast zijn goede hygiëne maatregelen essentieel.

Algemeen

• Medewerkers die tijdens hun werk in contact komen met landbouwhuisdieren (met name geiten en schapen) moeten goede voorlichting ontvangen (hygiëne, gebruik PBM, voorkomen en herkennen infectieziekten), ook moet er toezicht wordt gehouden en instructies worden gegeven; Dit kan door het maken van FAQ voor medewerkers, met als doel; voldoende kennis om snel de medische waarschuwingssignalen te herkennen.
• Zorg dat er periodiek aandacht is voor algemene hygiëne basismaatregelen:
• Verzorg wondjes door ze te reinigen en te ontsmetten. Dek ze daarna af.
• Om zicht te krijgen op het voorkomen van Q-koorts is het wenselijk dat bij vermoeden van een beroepsinfectieziekte hiervan melding wordt gedaan bij de bedrijfsarts. Leidinggevenden hebben hierbij een taak om medewerkers hierover te informeren.

PAGO/PMO

Tenzij in de context van onderzoek, uitbraak of als nulmeting wordt serologische surveillance niet zinvol gedacht.

Bedrijfsgeneeskundig arbeidsomstandigheden spreekuur

Medewerkers die vragen hebben over hun gezondheid in relatie tot hun werk dienen laagdrempelig terecht te kunnen op het bedrijfsgeneeskundig open spreekuur. Bijvoorbeeld voor medewerkers met een verhoogde kwetsbaarheid (zwangeren, hart- en vaatproblematiek en/of verlaagde immuniteit) die vragen hebben over hun werk of na een onbeschermde blootstelling aan Q-koorts.

2. Bestrijding bij de bron:

3. Organisatorische & technische maatregelen:

Technische maatregelen:

• Gezien de wijde verspreiding van de C. burnetii in het milieu, zijn technische beheersmaatregelen vaak niet effectief.

Organisatorische maatregelen:

• Houd de risicogroepen weg van de bron. Zwangeren en kwetsbaren worden geadviseerd in de periode rondom het lammeren werkzaamheden op en rondom de boerderij te vermijden;
• Speciale aandacht voor werknemers werkzaam op tijdelijke basis, vrijwilligers en buitenlandse werknemers die de Nederlandse taal niet machtig zijn is dan ook aangewezen. De arbeidshygiënist kan hierbij adviseren en ondersteunen.
• Indien er sprake is van een bewezen Q-koorts besmetting van de dieren dienen medewerkers hiervan op de hoogte te worden gesteld en gewezen te worden op het arbeidsomstandigheden spreekuur;

(Na)zorg bij incidenten

• Spreek met medewerkers af dat zij incidenten melden (bijvoorbeeld een incident met verdacht  abortusmateriaal). Houdt hier een registratie van bij, zodat altijd nagegaan kan worden of een bepaalde ziekte of reactie kan worden verklaard door een incident;
• Als iemand ziek wordt na contact met zieke/dode dieren, zorg dat de (bedrijfs)arts zo snel mogelijk wordt geraadpleegd. Bij vroegtijdige diagnose zijn veel zoönosen goed te behandelen. Als een medewerker te lang wacht, kunnen er (langdurige) klachten blijven.

Maatregelen bij een uitbraak

Indien er sprake is van directe blootstelling aan een bekende (of verdachte) bron is het belangrijk dat er aan de hand van een protocol wordt gewerkt. In dit protocol moet minimaal aandacht zijn voor de volgende aspecten:

• Instructie, registratie van incidenten en toezicht;
• De werkgever moet zorgen voor een goede registratie van de ingezette medewerkers;
• Indien een bedrijf wordt verdacht van Q-koorts moet toegang tot de stallen worden beperkt tot noodzakelijke werknemers;
• Kwetsbare werknemers worden preventief uitgesloten van werkzaamheden op een positief bedrijf;
• Medewerker zijn op de hoogte van het open spreekuur van de bedrijfsarts;
• Aanvullende beheersmaatregelen (bijvoorbeeld, beschermende kleding, adembescherming, vieze- en schone zones en algemene hygiëne maatregelen, etc.;
• Hoe te handelen bij onverhoopte blootstelling.

Aanvullende informatie is te vinden in een bijlage van de LCI Richtlijn Q-koorts en www.minlnv.nl.

4. Persoonlijke beschermingsmiddelen:

• Bij twijfel of een masker voldoende afsluit kan een fittest worden overwogen;
• Afscherming van de ogen: brillen, gelaatsschermen;
• Afscherming huid: handschoenen, kleding, schort, haarkapje, schoenen

C. burnetii wordt voornamelijk overgedragen via de lucht: voor de adembescherming geldt minstens FFP2 en bij stofvormende werkzaamheden een FFP3. Indien er daarnaast ook nog gewerkt wordt met hoge drukspuit, kan een gelaatsmasker met een filter en overdruk worden overwogen.

Voor de werkzaamheden bij een Q- koorts verdenking of besmetting is het voor de bescherming van de medewerkers noodzakelijk om een clean shave policy aan te houden.

Bij twijfel of een masker voldoende afsluit kan een fittest worden overwogen;

Afscherming van de ogen: brillen, gelaatsschermen;

Afscherming huid: handschoenen, kleding, schort, haarkapje, schoenen

Omdat verspreiding kan plaatsvinden via kleding/laarzen, is het belangrijk dat werkkleding niet mee naar huis wordt genomen. En dat laarzen grondig worden gereinigd. En na reiniging conform het wettelijke gebruiksvoorschrift worden gedesinfecteerd met een door het Ctgb toegelaten desinfectiemiddel.

5. Vaccinatie:

Er is een humaan vaccin. Dit is echter niet geregistreerd in Nederland; er is in Nederland alleen een vaccin voor dieren beschikbaar. De Gezondheidsraad heeft in 2010 en 2014 geadviseerd dat, gezien de lage incidentie van acute Q-koorts, vaccinatie van medewerkers niet nodig is en de nadelen van vaccineren niet opwegen tegen de gezondheidswinst (Gezondheidsraad, 2015). 

Voordat iemand een vaccinatie mag ontvangen moet er eerst serologisch onderzoek worden verricht. De reden hiervoor is dat moet worden uitgesloten dat de medewerker ooit in aanraking is geweest met de Q-koorts bacterie. De aanwezigheid van antistoffen is namelijk een absolute contra-indicatie voor vaccinatie, omdat dit aanleiding kan geven tot een ernstige immuunreactie.

6. Pre-expositie beleid:

7. Post Expositie Protocol (PEP); gerichte behandeling na onbeschermde blootstellin:

8. Risicogroepen (medische kwetsbaren):

Personen met een verminderde weerstand bijvoorbeeld als gevolg van transplantatie, kanker, chronische nierziekte of hiv-infectie hebben bij gelijke blootstelling vaker symptomen dan de algemene populatie.

Vaatprotheses en hart- en vaatproblemen
Uit de literatuur blijkt dat mensen met hart- en vaatproblemen, en in het bijzonder vaatprotheses (bijvoorbeeld aorta broekprotheses), een verhoogde kans hebben op het krijgen van chronische Q-koorts.

Zwangeren
Symptomatische acute Q-koorts kan complicaties geven in de zwangerschap. De literatuur hierover is echter inconsistent. Zwangeren worden zekerheidshalve geadviseerd contact met geiten en schapen te vermijden in de periode rondom het lammeren. Zeker als er sprake is van abortusproblemen (RIVM: Q-koorts).

Daarnaast blijft het belangrijk bij de individuele zwangere met mogelijke blootstelling alert te zijn op Q-koorts, serologisch onderzoek te verrichten en indien er aanwijzingen zijn voor een infectie, zo snel mogelijk behandeling in te stellen (Q-koorts en zwanger).

 Niet medische risicogroepen
Werknemers met een tijdelijk contract, vrijwilligers en buitenlandse werknemers. Dit met speciale aandacht voor werknemers die de Nederlandse taal niet machtig zijn.